Meningokoki - czym są, objawy zakażenia
Meningokoki są jednymi z głównych sprawców inwazyjnej choroby meningokokowej, która może manifestować się jako zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych, sepsa, a także inne poważne zakażenia. Pomimo postępów w medycynie, choroby wywołane przez meningokoki nadal stanowią wyzwanie dla systemów zdrowotnych na całym świecie, głównie z powodu ich szybkiego i często trudnego do przewidzenia przebiegu. Przez lata naukowcy pracowali nad skutecznymi metodami diagnozowania, leczenia oraz zapobiegania tej groźnej chorobie.
Meningokoki - definicja
W medycynie różnicuje się kilka typów tych meningokoków, określanych mianem serogrup. W Polsce dominujące są serogrupy B i C, które są najczęściej odpowiedzialne za wywoływanie zakażeń.
Meningokoki to bakterie należące do gatunku Neisseria meningitidis, które są jednymi z głównych czynników etiologicznych zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych, znane również jako dwoinki zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych.
Definicja meningokoków
Choroba meningokokowa charakteryzuje się jako inwazyjna, ponieważ bakterie te są zdolne do przenikania przez bariery obronne organizmu i wywoływania ciężkich stanów chorobowych. Główne formy tej choroby to zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych, które polega na infekcji opon pokrywających mózg i rdzeń kręgowy, oraz sepsa meningokokowa, znaną także jako uogólnione zakażenie organizmu. Sepsa może prowadzić do rozległych uszkodzeń wielu organów i jest stanem zagrażającym życiu.
W niektórych przypadkach u pacjentów jednocześnie rozwija się zarówno sepsa, jak i zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych. Poza tymi dwoma głównymi formami, zakażenie meningokokami może również manifestować się w postaci zapalenia stawów, płuc, ucha środkowego, osierdzia, wsierdzia czy nawet szpiku kostnego, co pokazuje jak szerokie może być spektrum kliniczne tej choroby.
Osoby najbardziej narażone na zakażenie meningokokami
Zakażenia meningokokowe mogą dotyczyć każdego, bez względu na wiek, jednak istnieją grupy, które są szczególnie narażone na wystąpienie tej choroby. Najczęściej zakażenia meningokokowe obserwuje się u małych dzieci, od 3 miesiąca życia do 5 roku życia. Wynika to z niedojrzałości ich układu odpornościowego, który nie jest jeszcze w pełni zdolny do efektywnej odpowiedzi na polisacharydową otoczkę meningokoków, która chroni bakterie przed działaniem systemu immunologicznego. W związku z tym, małe dzieci są szczególnie podatne na ciężkie formy zakażeń.
Na inwazyjną chorobę meningokokową mogą zachorować również młodzi dorośli, a dokładnie osoby w wieku od 15 do 24 lat. W tej grupie wiekowej zwiększa się ryzyko zakażeń ze względu na częstsze kontakty społeczne, takie jak uczęszczanie do szkół, uczelni wyższych, a także ze względu na aktywności grupowe, które sprzyjają transmisji drogą kropelkową.
Osoby z osłabionym układem odpornościowym
Osoby z niedoborami immunologicznymi, a w tym chorobami autoimmunologicznymi, pacjenci po przeszczepach, osoby zakażone wirusem HIV, a także osoby leczone immunosupresyjnie są bardziej podatne na zakażenia, w tym na choroby wywoływane przez meningokoki.
Nosiciele meningokoków
Szacuje się, że od 8 do 25% zdrowych osób może być skolonizowanych przez meningokoki, co oznacza, że są one zdrowymi nosicielami tych bakterii. Nosiciele zazwyczaj nie wykazują objawów chorobowych, ale mogą przenosić bakterie na innych, zwiększając ryzyko wystąpienia inwazyjnych zakażeń w populacji.
Grupy o wysokim ryzyku ze względu na warunki życia
Osoby przebywające w zbiorowiskach, takich jak koszary, internaty, czy więzienia, oraz osoby mieszkające w dużych rodzinach lub wspólnotach są narażone na wyższe ryzyko zakażenia z powodu bliskich kontaktów i ograniczonej przestrzeni.
Zarażenie meningokokami
Meningokoki są przenoszone drogą kropelkową, co oznacza, że do zakażenia meningokokami może dojść poprzez drobne kropelki wydzieliny z dróg oddechowych, które są uwalniane do otoczenia podczas mówienia, kichania czy kasłania. Osoby zainfekowane meningokokami lub nosiciele tych bakterii, którzy mogą nie wykazywać objawów choroby, są głównym źródłem zakażeń.
Warto pamiętać, że meningokoki lubią określone warunki, a w tym ciepło, niską wilgotność oraz duże skupiska ludzi, na przykład w żłobkach, internatach czy koszarach. Sprzyjają one rozprzestrzenianiu się meningokoków. Znajomość tych czynników ryzyka i zachowanie odpowiednich środków ostrożności, jak unikanie bliskiego kontaktu z osobami chorującymi oraz dbanie o higienę osobistą, pozwolą zapobiegać zakażeniu.
Objawy choroby meningokokowej
Choroba meningokokowa to poważne zakażenie wywołane przez bakterie Neisseria meningitidis. Może przebiegać w różnych formach, najczęściej jako zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych i sepsa meningokokowa.
Zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych
Objawy zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych rozwijają się gwałtownie i mogą obejmować:
- Intensywny ból głowy – często opisywany jako jeden z najgorszych bólów głowy w życiu pacjenta.
- Sztywność karku – trudność w zgięciu głowy do przodu ze względu na sztywność mięśni karku.
- Gorączka – wysoka temperatura ciała, często połączona z dreszczami.
- Nadwrażliwość na światło (fotofobia) – ból lub dyskomfort oczu w jasnym świetle.
- Nudności i wymioty – mogą wystąpić nawet bez wcześniejszego spożycia pokarmu.
- Zaburzenia świadomości – mogą sięgać od lekkiego zamroczenia do głębokiego śpiączkowego stanu.
- Drgawki – szczególnie u dzieci; mogą wystąpić w wyniku podwyższonego ciśnienia wewnątrzczaszkowego.
Sepsa meningokokowa
Sepsa, znana również jako zespół Waterhouse'a-Friderichsena, to inna ciężka postać choroby meningokokowej, która może szybko prowadzić do wstrząsu septycznego i niewydolności wielonarządowej. Objawy sepsy meningokokowej obejmują:
- Wysypka – początkowo mogą pojawić się małe, czerwone plamy, które mogą szybko przekształcić się w większe plamy krwotoczne, nieblednące pod naciskiem.
- Zimne, blade i lepkie kończyny – spowodowane niskim ciśnieniem krwi i słabym przepływem krwi.
- Szybki, słaby puls – tachykardia.
- Trudności w oddychaniu – tachypnoe, uczucie duszności.
- Zmiany w zachowaniu – dezorientacja, agitacja, a nawet delirium.
- Gorączka lub hipotermia – niekiedy temperatura ciała może być nienormalnie niska.
- Ból mięśni i stawów – uczucie ogólnego rozbicia i bólu.
Objawy u małych dzieci
U niemowląt i małych dzieci objawy mogą być mniej specyficzne:
- Płacz lub drażliwość – dzieci mogą być niepocieszone nawet przy próbie przytulenia.
- Odrzucanie jedzenia lub karmienia – utrata apetytu.
- Nadmierne spanie lub trudności z obudzeniem – ogólne osłabienie lub apatia.
Z uwagi na szybki rozwój i potencjalnie śmiertelne skutki choroby meningokokowej, każde podejrzenie tej choroby wymaga natychmiastowej oceny medycznej i leczenia.
Przebieg choroby meningokokowej
Inwazyjna choroba meningokokowa rozwija się bardzo szybko, a okres inkubacji, czyli czas od zarażenia do pojawienia się pierwszych objawów, trwa zazwyczaj od 2 do 10 dni, przy czym najczęściej wynosi od 3 do 4 dni. Początek choroby jest niespecyficzny, co oznacza, że jej pierwsze objawy mogą być mylące i przypominać inne, mniej poważne infekcje.
Typowe wczesne objawy tej choroby to wysoka gorączka, ogólne rozdrażnienie, nudności i wymioty, złe samopoczucie oraz ból mięśni. U małych dzieci mogą pojawić się dodatkowe symptomy, takie jak niepokój, nadmierne rozdrażnienie, brak zainteresowania otoczeniem, nadmierny spokój lub apatia, co może być mylące dla rodziców próbujących zrozumieć, co dzieje się z ich dzieckiem.
Z czasem, często już po kilku godzinach, choroba może nasilić się, dodając do obrazu klinicznego takie objawy jak zmiany na skórze w postaci plamisto-grudkowej wysypki, ból kończyn lub stawów, a także mogą wystąpić zaburzenia świadomości, wzmożone pragnienie, tachykardia (przyspieszone bicie serca) oraz tachypnoe (przyspieszony oddech). Ta inwazyjna choroba meningokokowa zmusza do szybkiego działania, szczególnie, że powikłania neurologiczne są ogromne.
Gdy choroba postępuje, mogą się pojawić poważne objawy wskazujące na zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych i uogólnione zakażenie. Wśród tych objawów znajdują się: fotofobia (nadwrażliwość na światło), drgawki, intensywny ból głowy oraz przeczulica skórna, co u dzieci może manifestować się nieustającym płaczem, który nasila się przy próbie przytulenia. Ponadto mogą pojawić się objawy oponowe takie jak sztywność karku, objaw Kerniga (ból i opór przy próbie wyprostowania nogi w stawie kolanowym przy zgiętym biodrze), objaw Amosa oraz objaw Brudzińskiego, które są charakterystyczne dla stanu zapalnego opon mózgowo-rdzeniowych.
Z uwagi na dynamiczny przebieg i poważne ryzyko komplikacji, w przypadku podejrzenia choroby meningokokowej konieczna jest natychmiastowa pomoc medyczna.
Szczepienie przeciwko meningokokom
Szczepienia przeciwko meningokokom są niezwykle ważne w profilaktyce inwazyjnej choroby meningokokowej, która może prowadzić do poważnych konsekwencji zdrowotnych, a nawet śmierci. W Polsce, szczepienia przeciw meningokokom są dostępne, ale nie są finansowane z budżetu Ministerstwa Zdrowia, co oznacza, że są to szczepienia zalecane, ale płatne.
Dostępne są różne rodzaje szczepionek, które chronią przed najczęściej występującymi serogrupami meningokoków:
- Szczepionka skoniugowana, monowalentna przeciwko serogrupie C – jest dostępna dla dzieci już od ukończenia 2. miesiąca życia. Szczepionka ta oferuje ochronę przed serogrupą C, jednym z głównych typów meningokoków, które mogą powodować inwazyjne choroby w Polsce.
- Szczepionka białkowa (rDNA), przeciwko serogrupie B – również dostępna od ukończenia 2. miesiąca życia. Serogrupa B jest odpowiedzialna za większość przypadków inwazyjnej choroby meningokokowej w wielu krajach, w tym w Polsce. Szczepionka ta używa rekombinowanego DNA do stymulacji odpowiedzi immunologicznej.
- Szczepionka białkowa, przeciwko serogrupie B dla starszych dzieci i dorosłych – dostępna od ukończenia 10. roku życia. Ta szczepionka jest dostosowana do starszych dzieci i dorosłych, oferując ochronę przed serogrupą B w późniejszym wieku.
- Szczepionka skoniugowana czterowalentna, przeciwko serogrupom A, C, W-135, Y – dostępna również od 2. miesiąca życia. Jest to bardziej wszechstronna szczepionka, chroniąca przed czterema różnymi serogrupami meningokoków, co jest szczególnie przydatne w kontekście międzynarodowych podróży lub w miejscach, gdzie te serogrupy są endemiczne.
- Stacja sanitarno–epidemiologiczna w Wołominie. Choroby zakaźne – Meningokoki.
- Medycyna Praktyczna. Medycyna Rodzinna 2016. Inwazyjna choroba meningokokowa – objawy alarmowe, obraz kliniczny, zapobieganie.
- Podręcznik Interna Szczeklika 2022. Choroby zakaźne – Meningokoki.