Zespół jelita drażliwego (IBS) - przyczyny, objawy, dieta i leczenie

Zespół jelita drażliwego jest przewlekłą chorobą przewodu pokarmowego o charakterze czynnościowym. Polega ona na nadreaktywności jelit i zaburzeniu ich codziennej pracy. W przypadku IBS należy zadbać o właściwą dietę, aby zminimalizować objawy choroby. 

Zespół jelita drażliwego - definicja

Zespół jelita drażliwego dotyczy zarówno jelita cienkiego, jak i grubego, a jej etiologia pozostaje nieznana. Specjaliści sugerują, że IBS może być wynikiem zaburzeń w interakcjach jelitowo-mózgowych, co wiąże się z wpływem czynników psychologicznych na funkcjonowanie przewodu pokarmowego.

Zespół jelita drażliwego – IBS, od ang. Irritable Bowel Syndrome to przewlekła choroba funkcjonalna jelit, która charakteryzuje się zespołem objawów, dla których nie stwierdza się organicznych ani biochemicznych przyczyn.

Symptomatologia IBS jest zróżnicowana, z dominującymi dolegliwościami ze strony układu pokarmowego. Pacjenci najczęściej zgłaszają ból brzucha, który jest stały lub nawracający, często lokalizowany w lewej części podbrzusza. Ból ten ma tendencję do ustępowania po wypróżnieniu, a jego intensywność może nasilać się po posiłkach lub w sytuacjach stresowych. Do innych typowych objawów należą wzdęcia, nudności i wymioty, zgaga, a także zmiany w rytmie wypróżnień – od biegunki do zaparcia, przy czym w kale mogą pojawiać się domieszki śluzu.

Częstość występowania IBS jest wysoka – szacuje się, że między 70 a 90% osób cierpiących na ten syndrom doświadcza równocześnie zaburzeń psychicznych, a w tym depresji czy zaburzeń lękowych. To podkreśla znaczenie kompleksowego podejścia terapeutycznego, obejmującego zarówno leczenie farmakologiczne, jak i wsparcie psychologiczne.

Objawy zespołu jelita drażliwego

Objawy zespołu jelita drażliwego są różnorodne i mogą naśladować symptomy innych schorzeń przewodu pokarmowego, co sprawia, że diagnoza IBS wymaga starannej analizy klinicznej. Konieczne jest wykluczenie innych poważnych chorób, takich jak nieswoiste zapalenia jelit, rak jelita grubego czy choroba uchyłkowa.

Kluczowym objawem, który często towarzyszy IBS, jest ból brzucha występujący co najmniej jeden dzień w tygodniu przez ostatnie trzy miesiące. Charakter bólu jest stały lub nawracający, zazwyczaj zlokalizowany w lewej części podbrzusza. Ból często ustępuje po wypróżnieniu i nasila się po posiłkach oraz w sytuacjach stresowych. Inne objawy, które mogą towarzyszyć IBS, obejmują:

• nudności i wymioty,
• wzdęcia,
• zmiany w rytmie wypróżnień, w tym biegunki i zaparcia,
• zwiększoną reaktywność jelita grubego na bodźce, takie jak stres,
• zgagę i odbijanie,
• wczesne uczucie pełności po posiłku,
• obecność śluzu w kale,
• częste bóle głowy,
• bóle pleców, zwłaszcza w odcinku lędźwiowym,
• senność i nocne oddawanie moczu,
• zaburzenia miesiączkowania,
• ból podczas stosunku seksualnego.

W przypadku wystąpienia symptomów alarmowych, takich jak biegunka z domieszką krwi gorączka i szybka utrata masy ciała, konieczna jest natychmiastowa konsultacja lekarska, aby wykluczyć inne, potencjalnie poważne schorzenia. Diagnostyka IBS obejmuje zwykle szczegółowy wywiad medyczny, badanie fizykalne, a czasem także dodatkowe badania takie jak badania laboratoryjne, kolonoskopia czy USG jamy brzusznej, w zależności od objawów i ich nasilenia.

Przyczyny zespołu jelita drażliwego

Zespół jelita drażliwego jest schorzeniem, którego etiologia pozostaje niejednoznaczna, jednakże wskazuje się na wiele czynników przyczyniających się do jego rozwoju. Wśród tych czynników największą rolę odgrywają zaburzenia osi mózg-jelito, będące efektem skomplikowanej interakcji pomiędzy układem nerwowym a funkcjonowaniem jelit, co wynika z bogatej sieci neuronalnej w układzie pokarmowym, często określanej jako "drugi mózg".

Funkcjonowanie osi mózgu a IBS 

Jednym z kluczowych elementów wpływających na funkcjonowanie osi mózg-jelito jest serotonina, neurotransmitektóry, choćhoć kojarzony głównie z regulacją nastroju, w 95% znajduje się w układzie pokarmowym. Zaburzenia w syntezie lub przekazywaniu serotoniny mogą prowadzić do nieprawidłowej motoryki jelit, co jest charakterystyczne dla IBS. Z tego powodu leki wpływające na poziom serotoniny często znajdują zastosowanie w leczeniu tego zespołu.

Mikrobiota jelitowa 

Innym ważnym aspektem jest rola mikrobioty jelitowej, która ma kluczowe znaczenie dla zdrowia jelit. U osób cierpiących na IBS często obserwuje się zmiany w składzie flory bakteryjnej, takie jak obniżenie poziomu bakterii probiotycznych (Lactobacillus, Bifidobacterium) i wzrost liczby patogennych organizmów jak Escherichia coli czy Clostridium. Takie dysbalanse mogą przyczyniać się do rozwoju objawów IBS, w tym wzdęć, bólu brzucha czy nieregularności stolca.

Ponadto, zjawiska takie jak rozrost flory bakteryjnej (SIBO), nietolerancja laktozy czy nadwrażliwość trzewna mogą dodatkowo komplikować obraz kliniczny IBS, wpływając na nasilenie objawów. Również czynniki psychiczne, jak stres czy zaburzenia nastroju, zaburzają funkcjonowanie osi mózg-jelito, zaostrzając symptomy IBS. 

Rozpoznanie zespołu jelita drażliwego

Rozpoznanie zespołu jelita drażliwego (IBS) opiera się głównie na kryteriach klinicznych, a dokładnie Kryteriach Rzymskich IV, które są standardem w diagnozowaniu tej choroby. Kryteria te wymagają, aby ból brzucha występował co najmniej raz w tygodniu przez ostatnie trzy miesiące, a pierwsze objawy pojawiły się co najmniej sześć miesięcy przed diagnozą. Chociaż badania diagnostyczne w przypadku IBS są ograniczane do minimum, istnieją konkretne testy, które mogą być wykonane w celu wykluczenia innych przyczyn objawów. Obejmują one:

• Morfologię krwi - podstawowe badanie, które wykazuje ogólny stan zdrowia i oznaki innych chorób.
• Odczyn Biernackiego (OB) i poziom białka C-reaktywnego (CRP) - te badania oceniają stan zapalny w organizmie, co pomaga wykluczyć inne stany zapalne, a w tym nieswoiste zapalenia jelit.
• Przesiewowe testy w kierunku celiakii - są zalecane, gdyż celiakia może imitować niektóre objawy IBS.

Dodatkowo, w zależności od wieku pacjenta i prezentowanych objawów, zaleca się wykonanie kolonoskopii. Jest to szczególnie ważne u osób powyżej 50 roku życia lub gdy objawy są nietypowe lub nasilają się, co sugeruje obecność organicznych przyczyn.

Inne badania, które mogą być pomocne, to:

• Oznaczenie kalprotektyny w kale - biomarker stanu zapalnego w przewodzie pokarmowym.
• Test na krew utajoną w kale - krew wskazuje na obecność krwawień w przewodzie pokarmowym.
• USG jamy brzusznej - pomaga ocenić stan innych narządów brzusznych i wykluczyć inne przyczyny bólu.

Pomimo dostępności różnorodnych badań diagnostycznych, istotne jest, aby diagnoza IBS była oparta przede wszystkim na dokładnym wywiadzie medycznym i spełnieniu Kryteriów Rzymskich IV. Dodatkowe testy mają na celu głównie wykluczenie innych chorób, które mogą naśladować IBS.

Właściwa dieta w IBS 

Żywienie pacjentów z zespołem jelita drażliwego wymaga indywidualnego podejścia i dostosowania diety do konkretnych objawów oraz reakcji organizmu. Głównym celem jest złagodzenie objawów i poprawa jakości życia poprzez eliminację produktów, które wywołują lub nasilają dolegliwości. Zalecane jest m.in.:

• Unikanie produktów wysoko przetworzonych i bogatych w konserwanty - składniki te mogą pogarszać objawy IBS, ponieważ często zawierają produkty, które są trudne do strawienia lub mogą drażnić przewód pokarmowy.
• Ograniczenie używek - kofeina (znajdująca się w kawie, herbacie, niektórych napojach energetycznych) oraz alkohol stymulują przewód pokarmowy i nasilają objawy takie jak biegunka lub bóle brzucha.
• Zmniejszenie ilości tłustych i smażonych potraw - takie jedzenie jest trudne do strawienia i może wywoływać objawy IBS. 
• Wprowadzenie regularnych posiłków - regularne spożywanie mniejszych posiłków pomaga w zarządzaniu objawami, ponieważ przeciążenie żołądka dużymi porcjami nasila objawy IBS.
• Dobór odpowiednich błonnika - Bardzo ważne jest rozróżnienie między błonnikiem rozpuszczalnym ( w owsie, jabłkach, marchwi) i nierozpuszczalnym, np. w pełnoziarnistym pieczywie, orzechach, warzywach strączkowych. 
• Hidracja - pijąc odpowiednią ilość wody, możesz pomóc w łagodzeniu zaparć.

Co więcej, w przypadku zespołu jelita drażliwego zalecana jest dieta o niskiej zawartości FODMAP. Jest to grupa węglowodanów, która fermentuje w jelicie grubym, powodując produkcję gazów i innych nieprzyjemnych objawów jak wzdęcia, bóle brzucha, biegunka lub zaparcia. Obejmuje ona fruktozę (cukier owocowy), laktozę (cukier mleczny), fruktany (znajdujące się np. w pszenicy, cebuli, czosnku), galaktooligosacharydy (występujące w niektórych strączkach) oraz poliole (słodziki, jak sorbitol czy mannitol). Eliminacja lub ograniczenie tych składników często przynosi ulgę w objawach.

Pacjenci z IBS powinni prowadzić dziennik żywieniowy, aby identyfikować produkty, które wywołują objawy. Ponadto wskazane jest konsultowanie zmian w diecie z dietetykiem lub gastroenterologiem, aby upewnić się, że dieta jest zbilansowana i dostarcza wszystkich niezbędnych składników odżywczych.