Z wprowadzenia do książki Rozwój symbolizacji Wybrane perspektywy psychoanalityczne:
Jednym z podstawowych fenomenów psychicznego funkcjonowania jest zdolność do myślenia oraz nadawania znaczeń zachowaniom i doświadczeniom emocjonalnym. W psychologii – w zależności od przyjmowanej perspektywy badawczej – zjawisko to określa się różnymi terminami, między innymi: „symbolizacja”, „mentalizowanie”, „funkcjonowanie refleksyjne”, „teoria umysłu” czy „poznanie społeczne”. Każde z tych pojęć ma specyficzny zakres znaczeniowy i kładzie akcent na nieco inne aspekty badanego zjawiska. Jednocześnie wszystkie te terminy opisują procesy psychiczne, które pozwalają rozumieć zachowanie jako pochodną stanów wewnętrznych, a tym samym warunkują właściwą regulację emocjonalną i komunikację.
Celem niniejszego opracowania jest przegląd wybranych teorii psychoanalitycznych, które dotyczą rozwoju symbolizacji. Uwzględniłam teorie, które albo są opracowaniami klasycznymi, albo wpisują się w nurt współczesnej psychoanalizy, która prowadzi dialog z psychologią poznawczą i neurobiologią.
Spośród klasycznych teorii psychoanalitycznych wybrałam te, które kształtują polską psychoanalizę – tradycyjne idee Zygmunta Freuda (rozdz. 1 i rozdz. 2) oraz opracowania przedstawicieli psychoanalizy brytyjskiej: Melanie Klein (rozdz. 3), Hanny Segal (rozdz. 4), Wilfreda Biona (rozdz. 5) oraz Donalda Winnicotta (rozdz. 6). Obrazując współ-
czesną psychoanalizę, przywołałam idee Antonina Ferra (rozdz. 7.1), Danielle Quinodoz (rozdz. 7.2) i Neville’a Symingtona (rozdz. 7.3). Koncepcje te funkcjonują równolegle do teorii „pomostowych” pomiędzy psychoanalizą a psychologią akademicką, takich jak teoria mentalizacji Petera Fonagya (rozdz. 8) i teoria kodów wielokrotnych Wilmy Bucci (rozdz. 9). Specyficzny obszar badań stanowi neuropsychoanaliza; psychoanalityczne idee związane z symbolizacją można więc analizować, odwołując się również do ustaleń w dziedzinie nauk o poznaniu (rozdz. 10). W ostatnim rozdziale – chcąc ukazać punkty wspólne i możliwe obszary inspiracji – podjęłam próbę analizy wybranych zagadnień dotyczących rozwoju myślenia i jego uwarunkowań, porównując ich funkcjonowanie w obrębie psychoanalizy kleinowskiej i psychologii akademickiej (rozdz. 11). Chociaż w opracowaniu została podjęta próba sygnalizacji różnych perspektyw psychoanalitycznych, książka prezentuje przede wszystkim zjawisko symbolizacji w opracowaniu psychoanalityków kleinowskich. Publikacja ta nie stanowi więc całościowego opracowania, może być jednak punktem wyjścia do analizy innych, zróżnicowanych w obrębie psychoanalizy, perspektyw teoretycznych.
Niniejsza monografia traktuje o rozwoju symbolizacji w taki sposób, w jaki ujmują ten proces wybrane teorie psychoanalityczne. Uwzględniono w niej opracowania, które albo są pracami klasycznymi, albo wpisują się w dziedzinę współczesnej psychoanalizy prowadzącej dialog z psychologią poznawczą i neurobiologią. Z założenia publikacja ma więc charakter „pomostowy” – stara się nie tylko przybliżać perspektywy psychoanalityczne, ale także pokazywać możliwe punkty wspólne z ujęciami akademickimi.
Wprowadzenie 11
Teoria popędowa 15
1. Teoria rozwoju myślenia Zygmunta Freuda 15
1.1 Modele aparatu psychicznego 16
1.2 Zasada przyjemności i rzeczywistości 19
1.3 Procesy pierwotne i wtórne 21
1.4 Wiązanie 22
2. Teoria symbolizmu 23
2.1 Teoria symbolizmu Zygmunta Freuda 24
2.2 Teoria symbolizmu Ernesta Jonesa 26
Psychoanaliza brytyjska 29
3. Teoria formacji symbolicznej Melanie Klein 29
3.1 Fantazja jako podstawowa aktywność mentalna 31
3.2 Zabawa jako wyraz nieświadomych fantazji 33
3.3 Fantazja jako podstawa myślenia 35
3.4 Rozwój formacji symbolicznej 38
3.5 Pozycja paranoidalno-schizoidalna i pozycja depresyjna 41
3.6 Znaczenie realnych doświadczeń w rozwoju dziecka 47
4. Teoria formacji symbolicznej Hanny Segal 49
4.1 Zrównanie symboliczne a prawdziwy symbol 50
4.2 Konkretny język 54
4.3 Od zrównania symbolicznego do prawdziwego symbolu 56
4.4 Od prawdziwego symbolu do zrównania symbolicznego 58
4.5 „Znam twój umysł” – psychotyczny stan pewności 59
4.6 Znaczenie realnych doświadczeń w rozwoju symbolizacji 60
5. Teoria rozwoju myślenia Wilfreda Biona 62
5.1 Elementy składowe doświadczenia: elementy beta i alfa 63
5.2 Funkcja alfa i interpersonalna przestrzeń rozwoju 66
5.3 Układ pomieszczające/pomieszczane 68
5.4 Zaburzenia rozwoju myślenia 70
5.5 Osobowość psychotyczna i atak na wiązania 73
5.6 Odwrócona perspektywa 75
6. Teoria przestrzeni potencjalnej Donalda Winnicotta 77
6.1 Przestrzeń potencjalna oraz zjawiska i obiekty przejściowe 77
6.2 Rozwój przestrzeni potencjalnej 80
6.3 Wystarczająco dobra matka 82
6.4 Lustrzana rola matki w rozwoju dziecka 84
6.5 Rozwój zdolności do troszczenia się (stadium troski 85
Współczesne teorie 87
7. Koncepcje postbionowskie 88
7.1 Rozwój zdolności myślenia jako cel analizy – Antonino Ferro 88
7.2 Słowa, które poruszają – Danielle Quinodoz 90
7.3 Prosty, obrazowy język – Neville Symington 92
8. Teoria mentalizacji Petera Fonagya 94
8.1 Korzenie teorii mentalizacji 94
8.2 Rozwój mentalizacji w kontekście relacji matka–dziecko 98
8.3 Zaburzenie rozwoju mentalizacji na przykładzie zaburzenia borderline 101
8.4 Model terapii opartej na mentalizacji 103
9. Teoria kodów wielokrotnych Wilmy Bucci 104
9.1 System subsymboliczny i symboliczny 105
9.2 Schemat emocjonalny 106
9.3 Proces referencyjny 108
9.4 Desymbolizacja a objawy patologiczne 111
9.5 Poszukując zagubionych obrazów – symbolizacja jako cel psychoterapii 112
Między psychoanalizą a psychologią akademicką 116
10. Neuropsychoanaliza 117
10.1 Rewizja modelu procesów nieświadomych i świadomych 118
10.2 „Tam gdzie było id, powinno być ego 121
10.3 Matka–dziecko jako system biopsychologiczny – Allan Schore 124
10.4 Nieświadome wzorce relacji a przeniesienie w terapii 126
10.5 Przeciwprzeniesienie jako źródło informacji o pacjencie 128
10.6 Ucieleśnione myślenie, ucieleśniony język 130
11. Wokół myślenia i jego uwarunkowań 133
11.1 Dynamiczna natura myślenia 133
11.2 Motywowane poznanie 136
11.3 Od procesów intrapsychicznych do interpersonalnej przestrzeni rozwoju 138
11.4 Zróżnicowanie reprezentacji siebie i innych a poznanie społeczne 140
Podsumowanie 143
Literatura cytowana 147
Indeks 159
