Podjęta przez Jolantę Maćkowicz problematyka przemocy wobec osób starszych jest nie tylko ważna, ale także niezmiernie aktualna, gdyż zjawiska poniżania, zaniedbywania, lekceważenia bądź maltretowania ludzi starzejących się i starych nie są czymś nowym i zaskakującym w naszych czasach, a przestrzeń aktów i/lub działań nabierających znamion przemocy jest rozległa – od niechęci, zaniedbywania czy lekceważenia podstawowych potrzeb przez psychiczne i fizyczne maltretowanie aż do pozbawienia życia czy eksterminacji włącznie […].
Z recenzji prof. zw. dr. hab. Adama A. Zycha
Struktura publikacji
Niniejsza praca porządkuje omawiane zagadnienia w dwóch częściach. Część pierwsza poświęcona jest rozważaniom teoretycznym, druga natomiast ma charakter empiryczny. Opracowanie teoretyczne podzielono odpowiednio na tematykę starości i przemocy.
Rozdział pierwszy Starość w wymiarze historycznym, indywidualnym i społecznym omawia wybrane aspekty starości istotne z punktu widzenia podjętego tematu. Zaprezentowano periodyzację starości, sporo miejsca poświęcono ukazaniu znaczenia człowieka starszego/starego na przestrzeni dziejów oraz postrzeganiu starości i ludzi starszych współcześnie. Przedstawiono także wybrane stanowiska teoretyczne w perspektywie psychospołecznej. Omówiono również rolę pedagogiki społecznej wobec osób starszych oraz miejsce człowieka starszego w rodzinie. Na tym tle podjęto próbę ukazania znaczenia relacji międzypokoleniowych, a także wskazano na potrzeby osób w tym okresie życia.
Rozdział drugi Przemoc – jej źródła, manifestacje i rola w relacjach międzyludzkich rozpoczyna się od ustaleń definicyjnych związanych z przemocą, także w kontekście różnorodnego nazewnictwa stosowanego w różnych krajach. Następnie dokonano przeglądu badań nad przemocą wobec osób starszych prowadzonych zarówno w Polsce, jak i na świecie. Zaprezentowano teoretyczny model wykorzystywany dla wyjaśnienia przemocy stosowanej wobec osób starszych na podstawie podejścia opracowanego w 2011 roku przez Kerry Burnight i Laurę Mosqueda. W kolejnych podrozdziałach omówiono mechanizmy przemocy i czynniki ryzyka, które zwiększają prawdopodobieństwo jej występowania. Nieco uwagi poświęcono charakterystyce sprawców oraz omówiono procedurę Niebieskiej Karty w polskim systemie przeciwdziałania przemocy domowej.
Część empiryczną pracy rozpoczyna rozdział trzeci, zatytułowany Osoby starsze w sytuacji przemocy domowej – studium przypadku. Zawarto w nim rezultaty badań jakościowych – opis i analizę siedmiu przypadków. Podstawę stanowił materiał empiryczny obejmujący wywiady autobiograficzno-narracyjne przeprowadzone z osobami starszymi doświadczającymi przemocy domowej. Dążąc do rozpoznania procesów trajektoryjnych, podjęto próbę osadzenia narracji w fazach trajektorii cierpienia Fritza Schützego. Toteż układ analizy w części pierwszej tego rozdziału ukazuje traumatyczne doświadczenia osób starszych w perspektywie biograficznej (ujęcie podłużne), w części drugiej odnosi się zaś do perspektywy problematycznej (ujęcie poprzeczne).
W rozdziale czwartym Przemoc domowa wobec osób starszych w świetle analizy dokumentów policyjnych – dualna perspektywa zaprezentowano wyniki badań ilościowych na podstawie analizy dokumentów policyjnych, które pogłębiono badaniami jakościowymi. Zamierzeniem było ukazanie rozmiarów i przejawów zjawiska oraz typu relacji rodzinnych między sprawcą a ofiarą. Dążono do poszukiwania istotnych zależności między cechami społeczno-demograficznymi ofiar i sprawców a występowaniem przemocy i różnorakimi zachowaniami. Na podstawie zebranych danych dokonano scharakteryzowania ofiary i sprawcy, konstruując statystyczny profil osoby starszej krzywdzonej w rodzinie oraz osoby stosującej przemoc.
W Aneksie zamieszczono wzór poddanego analizie dokumentu Niebieskiej Karty oraz broszurę ukazującą europejski kontekst problematyki przemocy wobec starszych, opracowaną w ramach projektu EuROPEAN, w którym z ramienia Polski uczestniczyła Fundacja na Rzecz Kobiet „Ja Kobieta”.
Podziękowania 9
Wprowadzenie 11
CZĘŚĆ 1
TEORETYCZNA
Rozdział 1
Starość w wymiarze historycznym, indywidualnym i społecznym 33
1.1. Pojęcie starości i jej periodyzacja 33
1.2. Starość dawniej i dziś. Stereotypy starości 36
1.3. Psychospołeczne teorie starzenia się 54
1.4. Pedagogika wobec osób starszych 59
1.5. Senior w środowisku rodzinnym 63
1.6. Relacje międzypokoleniowe 67
1.7. Wychowawcza rola dziadków 73
1.8. Potrzeby ludzi starszych 80
Rozdział 2
Przemoc – jej źródła, manifestacje i rola w relacjach międzyludzkich 85
2.1. Ustalenia definicyjne 85
2.2. Przemoc wobec osób starszych w polskich badaniach 90
2.3. Zjawisko nadużyć wobec seniorów w innych krajach 95
2.4. Modele teoretyczne wyjaśniające przemoc wobec osób starszych 101
2.5. Czynniki ryzyka 110
2.6. Mechanizmy zachowań ofiary 112
2.7. Sprawcy przemocy 121
2.8. Procedura Niebieskiej Karty 126
CZĘŚĆ 2
EMPIRYCZNA
Rozdział 3
Osoby starsze w sytuacji przemocy domowej – studium przypadku 137
3.1. Charakterystyka badanych przypadków 137
3.2. Analiza trajektorii Fritza Schützego w doświadczeniach osób starszych doznających przemocy – ujęcie podłużne 138
3.2.1. Trajektoria pani Elżbiety 141
3.2.2. Trajektoria pani Janiny 144
3.2.3. Trajektoria pani Józefy 146
3.2.4. Trajektoria pana Stanisława 148
3.2.5. Trajektoria pani Marii 150
3.2.6. Trajektoria pani Franciszki 153
3.2.7. Trajektoria pani Anny 154
3.3. Przemoc z perspektywy ofiary – ujęcie poprzeczne 162
3.3.1. Relacje ze sprawcą przed wystąpieniem przemocy 164
3.3.2. Inicjacja procesu przemocy 167
3.3.3. Formy i nasilenie przemocy 170
3.3.4. Świat emocji i mechanizmy myślenia ofiary 181
3.3.5. Przełamywanie bariery milczenia 189
3.3.6. Charakterystyka ofiar i sprawców oraz ich wzajemne relacje 199
3.4. Wyjaśnienia teoretyczne badanych przypadków 206
Rozdział 4
Przemoc domowa wobec osób starszych w świetle analizy dokumentów policyjnych – dualna perspektywa 213
4.1. Charakterystyka próby 214
4.2. Skala zjawiska przemocy wobec osób starszych 218
4.3. Przejawy występowania przemocy wobec osób starszych 226
4.4. Cechy społeczno-demograficzne ofiar jako czynniki różnicujące występowanie przemocy 235
4.5. Cechy społeczno-demograficzne sprawców jako czynniki różnicujące występowanie przemocy 261
4.6. Statystyczny profil ofiary i sprawcy przemocy oraz typ relacji rodzinnych 274
Zakończenie 291
Abstract 293
Bibliografia 301
Spis rysunków, tabel, wykresów 317
Aneksy 321
Aneks 1. Druki Niebieskiej Karty 323
Aneks 2. Broszura informacyjna 327
